Χάρης Καραμπέτσος
Παιδοψυχίατρος – Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία
Διευθυντής Κέντρου Πρόληψης Εξαρτήσεων – Προαγωγής Υγείας.
Αντιπρόεδρος- Νοσοκομείου Παίδων Πεντέλης.
Για να κατανοήσουμε την εξαρτητική συμπεριφορά θα πρέπει να τη δούμε σαν μια έκφραση ενός ευρύτερου προβλήματος, στο οποίο ίσως να συμμετέχουμε και οι ίδιοι. Η δραματοποίηση ιδιαίτερα των «απαγορευμένων εξαρτήσεων» και η απομόνωση τους σαν αποκλειστικό φαινόμενο της εποχής μας και ιδιαίτερα της νέας γενιάς, δεν μας απαλλάσσει από το καθήκον να αναζητήσουμε τις δικές μας εξαρτήσεις, τα δικά μας «αντικείμενα» εξάρτησης. Τέτοια μπορεί να είναι τόσο μια παράνομη ψυχοδραστική ουσία, ή μια νόμιμη, όπως αλκοόλ, υπερβολική τροφή και τα ευκόλως συνταγογραφούμενα αγχολυτικά. Είναι όμως και εθιστικές καταστάσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε αλλοτρίωση, όπως ο τζόγος (νόμιμος ή παράνομος) και η παθολογική χρήση του διαδικτύου, πέρα από τα όρια της καινοτόμου προσφοράς του.
Η εξαρτημένη συμπεριφορά διαφέρει από τις καθημερινές συνηθισμένες «παρεκκλίσεις» μας .στην ένταση, την συχνότητα, την αδυναμία ελέγχου και την ιδιαίτερη σημασία που αποκτά αυτή για την επισφαλή ισορροπία του συγκεκριμένου ατόμου.
Το υποκείμενο δυσκολεύεται να απαγκιστρωθεί από το «πράγμα» που θα ικανοποιήσει άμεσα την ανάγκη του, το οποίο πιστεύει ότι θα καταφέρει να το ελέγξει και να εκπληρώσει κάθε ενόρμηση του, χωρίς την πολυπλοκότητα μιας διανθρώπινης σχέσης.
Καταργώντας τη σχέση και τα όρια ενισχύεται η ναρκισσιστική φαντασίωση της παιδικής παντοδυναμίας , η επιθυμία του «εγώ μπορώ ότι εσείς δεν μπορείτε».
Η σχέση με το διαδίκτυο, όπως με τις ψυχοδραστικές ουσίες, έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά που βρίσκονται στο κέντρο του ενδιαφέροντος της εφηβείας. Κατ’ αρχάς αποτελεί μια «κλειδαρότρυπα» στα μυστικά του κόσμου των ενηλίκων και δημιουργεί έλξη. Ικανοποιεί επίσης την ανάγκη του εφήβου για ένταξη σε μια ομάδα συνομηλίκων, πολλές φορές για πρώτη φορά, με τους οποίους έχει κοινά χαρακτηριστικά, μιλούν την ίδια γλώσσα, έχουν εύκολη πρόσβαση στο μέσον και προσδοκία άμεσης ικανοποίησης.
Το διαδίκτυο είναι όντως η μεγάλη ηλεκτρονική φυγή στο σύμπαν, η αδέσμευτη συνάντηση και επικοινωνία με οποιονδήποτε άνθρωπο, η απεριόριστη ανταλλαγή σκέψεων, ιδεών, πληροφοριών και γνώσεων. Είναι εύλογο ότι ο παροξυσμός του ποσοτικού παράγει όλο και πιο πολύ το ομοίωμα, το σκουπίδι ως προϊόν στο διαδίκτυο. Πώς όμως διαχειρίζεται το παιδί και αργότερα ο έφηβος αυτές τις όχι πάντοτε αφομοιώσιμες υπερπληροφοριακές εικόνες;
Όπως συμβαίνει με κάθε νέο και καινοτόμο προϊόν, εκτός από τα θετικά χαρακτηριστικά του επιβάλλεται να επισημαίνονται και οι πιθανές αρνητικές του παρενέργειες, μία από τις οποίες είναι η «κομπιουτεροεξάρηση». Αναφέρομαι στις περιπτώσεις εκείνες των παιδιών και εφήβων που «σερφάρουν» ατέλειωτες ώρες στο διαδίκτυο μοναχικά, ή έχοντας υποκαταστήσει κάθε άμεση διαπροσωπική επικοινωνία με τις εικονικές και ανώνυμες ασφαλείς αλληλεπιδράσεις στα chat rooms του διαδικτύου. Η συνεχώς αυξανόμενη χρήση τους δείχνει τη μεγάλη αδυναμία στις φυλικές και διαφυλικές επιλογές του σημερινού εφήβου .
Σε αυτόν τον εικονικό χώρο, όπου έχει ακυρωθεί η φυσική παρουσία και η σωματική γλώσσα, εκφορτίζονται πρόσκαιρα και ανώδυνα οι επιθυμίες, χωρίς να εκτονώνονται. Έτσι το διαδίκτυο εξελίσσεται σε μια ολοένα πιο πολυπληθή εικονική παγκόσμια περατζάδα , αντικαθιστώντας τη «βόλτα» στην πλατεία (Ντάβου Μπ., 2003). Έφηβοι και νέοι, έχοντας αφήσει το φυσικό τους σώμα πίσω, στον πραγματικό χώρο, υπερβαίνουν τα όρια και τους περιορισμούς του – συμπεριλαμβανομένου και του βιολογικού φύλλου και πειραματίζονται με διαφορετικές ταυτότητες και προσωπικότητες, ενώ ταυτόχρονα καθηλώνονται σε εικονικές σχέσεις.
Όταν κάποτε συναντηθούν ζωντανά, καθώς η πραγματικότητα ματαιώνει την φαντασίωση, ο χρήστης επιστρέφει στην ασφάλεια του εικονικού. Εγκλωβίζεται συχνά σε μια περιπλάνηση χωρίς ελπίδα εξόδου, αυξάνοντας διαρκώς την καθημερινή δόση διαδικτυακής εξάρτησης.
Με αυτόν τον τρόπο ανακόπτεται η δύσκολη αλλά αναγκαία εμπειρία της βαθμιαίας προσωπικής εξέλιξης για την αναζήτηση της ταυτότητας και της ικανότητας, πρωταρχικό μέλημα της εφηβείας. Η παθολογική χρήση του διαδικτύου είναι ανταγωνιστική για τη φυσιολογική εξέλιξη του εφήβου και συνυπάρχει πολύ συχνά με διαταραχές όπως κατάθλιψη και ψυχαναγκαστική διαταραχή καθώς και αίσθημα μοναξιάς και αποξένωσης, που συνθέτουν το σύνδρομο της εξάρτησης.
Όσον αφορά την εξάρτηση από τον τζόγο, ο τζογαδόρος βιώνει μια βαθιά αγωνία στην αναμέτρηση με την τύχη ταυτόχρονα με μια βαθιά διέγερση, που προέρχεται από την ασυνείδητη επιθυμία του η εύνοια της τύχης να είναι επιτέλους και μια σαφής αναγνώριση της εξαιρετικότητας και της μοναδικότητας της ύπαρξης του. Αναζητεί, μέσα σε ένα πλαίσιο μυστικιστικής ένωσης αλλά και επιθυμίας ελέγχου, σημάδια και ερμηνείες μιας μαγικής μοίρας που τον οδηγεί να κάνει αυτό που δεν μπορούν οι άλλοι.
Έτσι επειδή πρέπει και να ρεφάρει για τα χαμένα, χάνεται ακόμα περισσότερο στην ατέλειωτη αναζήτηση της άμεσης και θαυματουργής λύσης- όπως ήταν το μυθικό «κιούπι με τις λίρες» στους λαϊκούς μύθους και στα παραμύθια - ως σαφή ανταμοιβή από μια μαγική μοίρα.
Στη σημερινή κοινωνία οι νέοι είναι πολύ ευάλωτοι στο διάχυτο πνεύμα της άμεσης ικανοποίησης. Τα παιδιά έπαψαν να μαθαίνουν στα σχολεία τι σημαίνει μάθηση και ωθούνται σε μια Πανελλήνια μάχη στο πεδίο της αποστήθισης. Η πλειονότητα των μαθητών μας, από το Δημοτικό έως το τέλος του Λυκείου είναι πλήρως εξαρτημένοι από τη βοήθεια κάποιου για να διεκπεραιώνουν τη σχολική τους εργασία. Η πανδημία των φροντιστηρίων κατ’ οίκον έχει γίνει πια απαράβατο ψυχοκοινωνικό καθήκον για τους γονείς. Αυτή η αυξανόμενη εξάρτηση από τις μαθησιακές πατερίτσες προδιαθέτει στην αναζήτηση εύκολων και άμεσων λύσεων , παρακάμπτοντας την «Σκέψη» που οδηγεί στο πόρισμα. Οδηγοί τώρα στο χώρο της γνώσης είναι τα «ποντίκια»- οι πάλαι ποτέ χειρότεροι εχθροί των βιβλιοθηκών- εκπαιδεύοντας το βλέμμα των εφήβων να σκανάρει (= σαρώνει, σκουπίζει) την οθόνη, αλλά και τον κόσμο συνολικά, γρήγορα και επιφανειακά: «Ψεκάστε - σκουπίστε – τελειώσατε».
Ο κόσμος μας μετακινείται σταθερά από την αναζήτηση της γνώσης στην κατανάλωση της εύκολης πληροφόρησης ,από τα σύμβολα προς τις ψευδαισθήσεις, από το Συμβολικό στο Φαντασιακό. Την κρίση των θεσμών, ως συμβολικού πατέρα, ακολουθεί η εξαφάνιση του πατέρα ως τοποτηρητή του συναισθηματικού Λόγου, ο οποίος να εγγυάται τις υγιείς αρνήσεις του εφήβου.
Η θραύση των ορίων βρίσκεται στο πνεύμα που διέπει την κοινωνία, την παιδεία, τον αθλητισμό, το παραλήρημα των Μ.Μ.Ε., τις εφαρμογές της βιολογίας, τον πόλεμο, την ανάπτυξη και την οικονομία είναι . Η σημερινή οικονομική κρίση, ως ένα αποτέλεσμα του εθισμού στο υπερβολικό κέρδος και του άναρχου ανταγωνισμού των ομολογ-ημένων και ανομολόγητων συμφέροντων, είναι κρίση της κοινωνίας, της κουλτούρας και του πολιτισμού μας.
Όταν ο «ντοπαρισμένος» σε όλα τα πεδία πρωταθλητισμός και η άμεση ικανοποίηση είναι το κυρίαρχο μοντέλο ιεράρχησης των αξιών, το χημικό ή πληροφοριακό «ντοπάρισμα» είναι η άνευ όρων παράδοση στη λογική της αέναης αύξησης της δόσης εις βάρος του όλο και πιο μόνου λήπτη. Με την πρέζα, τον τζόγο, την τηλεοπτική ή διαδικτυακή εξάρτηση, το πρόσταγμα είναι πάντα η δελεαστική παροχή ενός τρόπου ώστε να μείνει ο καθένας μόνος του. Ανέκαθεν αυτό που απειλούσε και απειλεί τις εξουσίες είναι η δυνατότητα των ανθρώπων για πνευματικές και (επιτρέψτε μου την υπέρβαση) πραγματικές ερωτικές σχέσεις. Διότι σε μια τέτοια ατμόσφαιρα (και μάλιστα μόνο σε αυτή) είναι κανείς αρκετά αυτάρκης και δημιουργός της ζωής του ,ώστε να μην αναζητά υποκατάστατα στη χημική ή ηλεκτρονική «διαμεσολάβηση».
Χρειάζονται ριζικές αλλαγές στον τρόπο κατανόησης του κόσμου, εντός και γύρω μας, ώστε να μπορούμε να μαθαίνουμε από τις αδυναμίες μας και να δημιουργούμε δεσμούς βαθιάς ανθρώπινης διαθεσιμότητας, που αναδεικνύουν τις ικανότητες και τις αξίες μας.
(ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΞΗΣ ΣΤΟ 6ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΠΑΙΔΙΑΤΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ)
